Jezus voorzag dat de Middeleeuwse kerk elementen van andere godsdiensten zou omarmen
Hoewel we meestal spreken over ‘het boek’ Openbaring, is het eigenlijk een brief. Hij is gericht aan zeven gemeenten in West-Turkije. Johannes zat rond het jaar 90 gevangen op het eilandje Patmos. Het was een strafkamp, een Alcatraz van de eerste eeuw, 80 kilometer uit de kust van West-Turkije. Johannes was daar tijdens de regering van keizer Domitianus naartoe verbannen, omdat hij ‘over God had gesproken en van Jezus had getuigd’.
Op dat eiland ontving Johannes een groot aantal visioenen, waarop hij het boek Openbaring heeft gebaseerd. Daarbij gebruikte hij symbolische begrippen en uitdrukkingen, die vooral uit het Oude Testament komen. Openbaring heeft 404 verzen. Vanuit wel 278 ervan (ofwel 69 %) lopen er rechtstreekse en indirecte lijnen naar het Oude Testament. Johannes ging ervan uit dat zijn lezers met het Oude Testament vertrouwd waren.
Binnen het bestek van Ongelooflijk! past geen diepgaande uitleg van Openbaring.1 We slaan dit bijbelboek vooral open om een antwoord te vinden op de vraag, hoe negatieve ideeën over God en het leven het christendom zijn binnengeslopen. Openbaring is bedoeld om ‘aan de dienaren van God te laten zien wat er binnenkort gebeuren moet’.2 We zullen ontdekken dat God inderdaad heeft voorzien dat er onder de leerlingen giftige ideeën over hem zouden ontstaan. Maar we zullen ook zien dat een ‘andere engel’ daar telkens een herstellend tegengif voor heeft.
Zoals gezegd, is Openbaring in de eerste plaats een brief. In de hoofdstukken 2 en 3 dicteert Jezus zelfs zeven brieven aan de gemeenten in Efeze, Smyrna, Pergamum, Tyatira, Sardes, Filadelfia en Laodicea. Efeze lag aan de kust het dichtst bij Patmos. De steden lagen zo’n 50 tot 80 km uit elkaar in de vorm van een hoefijzer aan een Romeinse postweg. De brieven gaan in op situaties die zich op het moment van schrijven in deze gemeenten voordeden. Maar omdat deze brieven te maken hebben met ‘wat er binnenkort gebeuren moet’ en in de volgorde van de postweg zijn opgenomen, menen velen dat ze ook zeven fasen van de ontwikkeling van de kerk door de geschiedenis heen portretteren.
Zo bezien, schijnen deze brieven al wat licht op de vraag naar de herkomst van vreemde denkbeelden over God. Jezus prijst de eerste gemeente, Efeze. Zij verfoeit ‘net als ik de praktijken van de Nikolaïeten’. Maar bij de derde gemeente, Pergamum, is het al anders. Jezus verwijt hen dat sommigen aan de leer van Bileam vasthouden, die van de ‘Nikolaïeten’. Nikolaüs is de Griekse vertaling van de Hebreeuwse naam Bileam. In het oudtestamentische verhaal zette Bileam een val voor Israël op, waardoor ze heidens offervlees gingen eten en ontucht pleegden.
Het zwaarste verwijt krijgt de vierde gemeente, Tyatira. Ze laten Izebel, die zichzelf profetes noemt, haar gang gaan. Zij verleidt hen ‘tot ontucht en het eten van heidens offervlees’. In het Oude Testament introduceerde een andere Izebel, de vrouw van Israëls koning Achab, de aanbidding van de afgoden Baäl en Ashera, compleet met een geestelijkheid van 950 profeten.
Het Oude Testament duidt het overnemen van (gedeelten van) andere godsdiensten steevast aan als overspel en ontucht. De kerk van het eerste uur (Efeze) was daar nog wars van. Maar Jezus liet aan Johannes zien dat tegen de tijd van de middeleeuwen de kerk zich lustig elementen van andere godsdiensten en filosofieën zou eigen maken. Daartussen zaten ook de ideeën en praktijken die ervoor zorgden dat Gods liefdesradicaliteit overschaduwd werd door kwaliteiten van mindere goden.
1. Voor een gratis onlinestudie van Openbaring kijk op www.esda-instituut.nl
2. Dit hoofdstuk beslaat Openbaring 1-3. De citaten komen uit Openbaring 1:9, 1; 2:6, 15 en 20.